Kluczowe zadanie pracodawców w zakresie profilaktyki związanej z bezpieczeństwem i higieną pracy jest stosowanie środków zapobiegających chorobom zawodowym oraz innym związanych z wykonywaną pracą. Wymagania dotyczące ochrony zdrowia pracowników zostały określone w ustawie z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, zwłaszcza w dziale dziesiątym „Bezpieczeństwo i higiena pracy” oraz w aktach wykonawczych do ww. ustawy.

W/w przepisy nakładają na pracodawcę szereg obowiązków, m.in. :

• organizowanie pracy w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy,
• niedopuszczalnie do stosowania materiałów i procesów technologicznych bez uprzedniego ustalenia stopnia ich szkodliwości dla zdrowia,
• przygotowanie warunków lokalowych odpowiednio do rodzaju wykonywanych prac i liczby zatrudnionych pracowników,
• zapewnienie pracownikowi środków ochrony indywidualnej, jeśli takie przesłanki zachodzą,
• przeszkolenie pracownika w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy przed dopuszczeniem go do pracy oraz prowadzenie okresowych szkoleń w tym zakresie,
• zabezpieczenie dostępności środków niezbędnych do udzielania pierwszej pomocy w nagłych przypadkach,
• stosowanie niezbędnych środków profilaktycznych zmniejszających ryzyko, a także informowanie  pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami,
• przeprowadzanie pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia oraz informowanie pracowników o ich wynikach.

Z uwagi na warunki pracy, w których wymagane jest stosowanie środków ochrony indywidualnej,  przepisy prawne również wskazują rodzaje tych środków a także szczegółowe zasady stosowania środków ochrony indywidualnej. Istotne jest też spełnienie obowiązujących wymogów  dotyczących pomieszczeń, których przebywają pracownicy.

Niezależnie od  stopnia występującego ryzyka, ważne jest ustawiczne podnoszenie świadomości zarówno po stronie pracodawców, jak i pracowników. Aktualnie wiele informacji oraz wyników badań dotyczących szkodliwości czynników związanych z wykonywaną pracy, a w szczególności pracy, gdzie pracownicy mogą mieć wprost styczność z niebezpiecznymi substancjami chemicznymi,   dostępnych jest w otwartych publikacjach czy przepisach. W interesie każdego człowieka jest zapoznanie się z nimi oraz świadome przystępowanie do wykonywania pracy niosącej takie ryzyko. 

Analiza danych Głównego Urzędu Statystycznego wykazuje, że w latach 2000-2018 liczba wypadków przy pracy (rys. 1) nie uległa zasadniczym zmianom. Po krótkoterminowych okresach spadku w latach 2002, 2005 i 2009 następował ponowny wzrost liczby i wskaźnika wypadków. W roku 2012 odnotowano powrót do tendencji spadkowej, zarejestrowano 91 tys. wypadków przy pracy, czyli tyle ile wynosi średnia z okresu od roku 2000 do 2012. Zgodnie z tą tendencją w roku 2013 liczba wypadków zmniejszyła się do 88.3 tys., w latach 2013-2017 oscylowała wokół ok. 88 tys., aby w roku 2018 zmniejszyć się do 84,3 tys. (wg danych sygnalnych GUS).

W środowisku pracy może zaistnieć wiele czynników zagrażających  pracującym lub generujących szkodliwie oddziałowujących, m.in. czynniki gorące, mechaniczne, obciążenia mięśniowo-szkieletowe, termiczne, oświetleniowe, zagrożenia biologiczne, zagrożenia wybuchami i pożarem, czynniki rakotwórcze i mutogenne, narażenie na promieniowanie optyczne i inne.

Z wymienionych powyżej wyjątkowo szkodliwe jest długotrwałe narażenie na niektóre substancje chemiczne, które może spowodować niekontrolowany wzrost komórek prowadzący do zmian nowotworowych. Większość substancji rakotwórczych zaliczana jest do substancji o działaniu bezprogowym, czyli nie można dla nich ustalić bezpiecznych poziomów ekspozycji. Zmiany nowotworowe mogą ujawnić się po upływie wielu lat od chwili pierwszego narażenia na substancje chemiczne. Okres tego opóźnienia jest nazywany okresem latencji i może wynosić od 4 do 40 lat. Nowotwory powstałe w następstwie narażenia zawodowego mogą być zlokalizowane w różnych miejscach organizmu, niekoniecznie ograniczonych do miejsca bezpośredniej styczności z substancją chemiczną. Substancje takie jak arsen, azbest, chrom, nikiel mogą powodować nowotwory płuc. Nowotwory jamy nosowej i zatok nosowych mogą być następstwem narażenia na chrom, nikiel, oleje izopropylowe, pył drzewny i pył z wyprawionych skór. Z narażeniem na benzydynę, 2-naftyloaminę lub na pył z wyprawionych skór wiąże się występowanie nowotworów pęcherza moczowego. Z kolei przypadki nowotworów skóry przypisuje się narażeniu na arsen, smołę węglową i produkty ropopochodne. Narażenie na chlorek winylu może spowodować zmiany nowotworowe w wątrobie. Benzen powoduje zmiany nowotworowe w szpiku kostnym. Właściwości rakotwórcze substancji chemicznych można ustalić na podstawie wyników:

1. badań epidemiologicznych,
2. długoterminowych badań doświadczalnych na zwierzętach,
3. krótkoterminowych testów, umożliwiających ocenę toksyczności genetycznej (mutacji i nietrwałych uszkodzeń DNA – kwasu dezoksyrybonukleinowego).

Z kolei zagrożenie wybuchami głównie dotyczy większości pyłów przemysłowych, które przy odpowiednim rozdrobnieniu i stężeniu w powietrzu oraz źródle zapłonu mogą tworzyć atmosfery palne i wybuchowe. Dotyczy to również pyłów powstałych w procesach otrzymywania i obróbki ziaren zbóż i pasz rolniczych. Do pyłów przemysłowych palnych zalicza się m.in. pyły pochodzenia organicznego, np. pyły drewna, węgla, produktów żywnościowych (mąki, cukru).   Niezwykle duża skala przetwórstwa zboża powoduje, że ryzyko wystąpienia incydentów związanych z zapłonem oraz wybuchem pyłu jest bardzo duże. Tylko w 2018 r. doszło do szeregu wybuchów związanych z magazynowaniem i transportem roślinnych materiałów sypkich, z których największy miał miejsce w maju w miejscowości South Sioux City w USA. Z dotychczasowych badań wynika, że spośród wszystkich wybuchów pyłów blisko 25% stanowią eksplozje pyłów w przemyśle spożywczo-rolniczym i paszowym, przy czym najbardziej narażone na eksplozje są silosy, systemy odpylające i wentylacyjne (w tym suszarnie i magazyny przeznaczone do suszenia zbóż).

W minimalizacji ewentualnych zagrożeń z pewnością pomaga wzrost świadomości tematu, dostępność do wszelkich wyników badań  i  ekspertyz oraz zabezpieczenie w środowiskach mogących oddziaływać szkodliwie,  środków ochrony indywidualnej.                                          

Podstawowe zasady stosowania środków ochrony indywidualnej w środowisku pracy są zawarte w dyrektywie 89/656/EWG (Dyrektywa 89/656/EWG, 2002), przeniesionej do prawa polskiego na mocy rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej z dnia 11 czerwca 2002 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie ogólnych przepisów bhp (DzU nr 91, poz. 811), która określa obowiązki pracodawcy dotyczące zapewnienia bezpiecznego stosowania środków ochrony indywidualnej.

Odpowiedzialność za stosowanie środków ochrony indywidualnej na stanowisku pracy ponosi pracodawca, którego podstawowe obowiązki i zakres odpowiedzialności obejmują: 

• nieodpłatne dostarczenie pracownikom środków ochrony indywidualnej,
• dobór odpowiednich środków ochrony indywidualnej do istniejących zagrożeń na podstawie  wyników przeprowadzonej analizy i oceny ryzyka,
• przeszkolenie pracowników w zakresie stosowania środków ochrony indywidualnej,
• zapewnienie odpowiednich procedur przechowywania, czyszczenia, dekontaminacji i utrzymania, a także koniecznych napraw środków ochrony indywidualnej.

Pracodawca jest również zobowiązany do określenia warunków stosowania środków ochrony indywidualnej. Wytyczne w tym zakresie powinny uwzględniać poziom ryzyka, częstotliwość ekspozycji, charakterystykę każdego stanowiska pracy i efektywność środka ochrony indywidualnej.

Zapewnienie bezpiecznych warunków pracy jest jednym z podstawowych założeń polityki społeczno-gospodarczej państwa, jako że w istotnym stopniu warunkuje to nie tylko odpowiednią jakość pracy, ale również jakość życia pozazawodowego. W Polsce Kodeks pracy nakłada na pracodawcę obowiązek zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, niemniej należy pamiętać, że jest to akt prawny z 1974 r. Nowoczesne podejście do opisywanego zagadnienia nie ogranicza się do ochrony człowieka przed zagrożeniami, które mogą występować w środowisku pracy, ale odnosi się również do ochrony zdrowia człowieka. Praca bezpieczna, niezagrażająca życiu i zdrowiu, to zaledwie podstawowy wymóg.

Stałe podnoszenie poziomu warunków pracy jest kluczem do osiągnięcia sukcesu strategii zrównoważonego rozwoju. Warto w tym miejscu zauważyć działająca na rzecz poprawy warunków życia i pracy Fundację Eurofound, która przeprowadza w regularnych odstępach czasu ogólnoeuropejskie badania takie jak Europejskie badanie przedsiębiorstw oraz Europejskie badanie warunków pracy.